ما برای اينكه با فقه آشنائی مختصری پيدا كنيم لازم است كه با ابواب و
رؤوس مسائل فقه آشنا شويم . قبلا گفتيم كه دائره فقه بسيار وسيع است ،
زيرا شامل همه موضوعاتی است كه اسلام در آن موارد دستور عملی دارد .
از ميان تعليمات اسلامی ، تنها معارف اسلامی ، و ديگر اخلاق و تربيت‏
اسلامی است كه از حوزه فقه خارج است . آنچه در دائره فقه مطرح می‏شود ،
امروز در علوم متعدد و متنوع مطرح است و درباره آنها تحقيق و كاوش‏
می‏شود .
اولين مطلبی كه لازم است يادآوری شود اين است كه آيا اين مسائل گسترده‏
فقهی به نحوی دسته بندی شده و تقسيمی بر مبنای صحيح روی آنها صورت گرفته‏
است يا خير ؟
پاسخ اين است كه متأسفانه خير . تقسيم و دسته بندی

معروف همان است كه محقق حلی صاحب " شرايع " در كتاب " شرايع "
آورده است و شهيد اول در كتاب " قواعد " اندكی درباره آن توضيحاتی‏
داده است . عجيب اين است كه شارحان زبردست كتاب شرايع از قبيل شهيد
ثانی در " مسالك " و سيد محمد نوه او در كتاب " مدارك " و شيخ‏
محمد حسن نجفی در " جواهر " كوچكترين تفسير و توضيحی درباره تقسيم محقق‏
نكرده و نداده‏اند ! خود شهيد اول نيز در كتاب " لمعه " از روش محقق‏
پيروی نكرده است .
به هر حال دسته بندی و تقسيم محقق بدينگونه است كه ابواب فقه را بر
چهار قسم دانسته است : عبادات ، عقود ، ايقاعات ، احكام .
اين تقسيم بر اين اساس است كه كارهائی كه انسان بايد بر ميزان شرعی‏
آنها را انجام دهد يا به نحوی است كه قصد تقرب به خداوند در آنها شرط
شده است ، يعنی صرفا برای خدا بايد انجام شود و اگر قصد و غرضی ديگر در
كار باشد تكليف ساقط نمی‏شود و بايد دوباره صورت گيرد ، يا چنين نيست ؟
اگر از نوع اول باشد " عبادت " ناميده می‏شود مانند نماز و روزه و
خمس و زكات و حج و غيره . اينگونه كارها را در فقه " عبادات "
می‏نامند .
اما اگر از نوع دوم باشد ، يعنی قصد قربت شرط صحت آن نباشد ، و فرضا
به قصد و غرضی ديگر نيز صورت گيرد صحيح است ، بر دو قسم است : يا اين‏
است كه وقوع آن موقوف به اجراء صيغه خاص نيست ، و يا هست .
اگر موقوف به اجراء صيغه خاص نباشد " احكام " ناميده می‏شوند ،
مانند ارث ، حدود ، ديات و غيره ، و اگر موقوف به اجراء

صيغه خاص باشد اين نيز به نوبه خود دو نوع است : يا اين است كه آن‏
صيغه بايد وسيله دو طرف خوانده شود ، يكی طرف ايجاب باشد و ديگری طرف‏
قبول ، و يا آنكه نيازی به دو طرف ندارد ، صيغه‏ای است يك جانبه .
اگر از نوع اول باشد " عقد " ناميده می‏شود ، مانند بيع و اجاره و
نكاح كه يك طرف ايجاب می‏كند و طرف ديگر قبول . و اگر صرفا يك فرد به‏
تنهائی می‏تواند اجرا كند بدون نياز به طرف ديگر " ايقاع " ناميده‏
می‏شود . مانند " ابراء " يعنی صرف نظر كردن از طلب خود ، يا طلاق و يا
عتق . ما بعدا درباره اين تقسيم و ساير تقسيمات بحث خواهيم كرد .
محقق حلی در اين تقسيم بندی مجموع ابواب فقه را چهل و هشت باب قرار
داده است . ده باب را " عبادات " ، پانزده باب را " عقود " ،
يازده باب را " ايقاعات " و دوازده باب را " احكام " خوانده است‏
. ولی بعدا خواهيم ديد كه عملا اين شماره‏ها به هم خورده است .
ضمنا اين نكته نا گفته نماند كه در قرن اول و دوم هجری كتبی كه نوشته‏
می‏شد ، درباره يك يا چند موضوع فقهی نوشته می‏شد نه درباره همه موضوعات‏
. مثلا در كتب تراجم می‏خوانيم كه فلان شخص كتابی در " صلوش " و فلان‏
شخص ديگر كتابی در " اجاره " و سومی كتابی در " نكاح " نوشته است .
از اينرو در دوره‏های بعد نيز كه جوامع فقهی ( يعنی كتب جامع همه دوره‏
فقه ) نوشته شد ، ابواب فقه هر كدام تحت عنوان " كتاب " ياد می‏شود .
رسم بر اين است كه بجای اينكه بنويسند " باب الصلوش " يا " باب‏
الحج " می‏نويسند .

" كتاب الصلوش " يا " كتاب الحج " .
اكنون ما ابواب و رؤوس مسائل فقهی را به ترتيب " شرايع " محقق حلی‏
و به نقل از آن كتاب ذكر می‏كنيم .

عبادات

" محقق " ده كتاب عبادات را به اين ترتيب ذكر می‏كند :
. 1 كتاب الطهارش . طهارت بر دو قسم است : طهارت از خبث يا
آلودگيهای ظاهری و جسمی و عارضی ، و طهارت از حدث يعنی آلودگی معنوی‏
طبعی . طهارت از خبث عبارت است از تطهير بدن يا لباس يا چيز ديگر از
امور ده گانه‏ای كه اصطلاحا نجاسات خوانده می‏شوند از قبيل : بول ، غايط ،
خون ، منی ، ميته و غيره ، و طهارت از حدث عبارت است از وضو و غسل و
تيمم كه شرط عبادات از قبيل نماز و طواف است و با يك سلسله اعمال‏
طبيعی مانند خواب ، ادرار ، جنابت و غيره باطل می‏شود و بايد تجديد شود.
. 2 كتاب الصلوش . در اين كتاب درباره نمازهای واجب يعنی نمازهای‏
يوميه ، نماز عيدين ، نماز ميت ، نماز آيات ، نماز طواف و نمازهای‏
نافله يعنی نمازهای مستحبی از قبيل نوافل يوميه و غيره ، و درباره شرائط
و اركان و مقدمات و موانع و قواطع و خلل نماز ، و همچنين درباره انواع‏
نماز از قبيل نماز حاضر و نماز مسافر و يا نماز فرادی و نماز جماعت ، يا
نماز اداء و نماز قضاء به تفصيل بحث می‏شود .

. 3 كتاب الزكوش . زكات نوعی پرداخت مالی است شبيه به ماليات كه‏
به نه چيز تعلق می‏گيرد : طلا ، نقره ، گندم ، جو ، خرما ، مويز ، گاو ،
گوسفند ، شتر . در فقه درباره شرائط تعلق زكات به اين امور نه گانه و
درباره مقدار زكات و درباره مصرف آن كه به چه مصارفی بايد برسد بحث‏
می‏شود . در قرآن " زكات " غالبا هم رديف نماز ذكر می‏شود . در قرآن از
مسائل زكات فقط مصارف آن توضيح داده شده است ، آنجا كه می‏فرمايد :
« انما الصدقات للفقراء و المساكين و العاملين عليها و المولفة قلوبهم‏
و فی الرقاب و الغارمين و فی سبيل الله و ابن السبيل ».
صدقات برای نيازمندان و تهيدستان و مأموران جمع آوری آنها ، و مردمی‏
كه بايد دل آنها به دست آيد ، و در راه آزادی بردگان ، و قرض داران و
در راه خيری كه به خدا منتهی می‏گردد و مسافران بی توشه می‏باشد .
. 4 كتاب الخمس . خمس نيز مانند زكات نوعی پرداخت مالی شبيه‏
ماليات است . خمس يعنی يك پنجم . از نظر اهل تسنن تنها غنائم جنگی‏
است كه يك پنجم آن به عنوان خمس بايد به بيت المال منتقل شود و صرف‏
مصالح عموم گردد . ولی از نظر شيعه غنائم جنگی يكی از چيزهائی است كه‏
بايد خمس آن پرداخت شود . علاوه بر آن ، معادن ، گنجها ، مالهای مخلوط
به حرام كه تشخيص آنها و مالك آنها مقدور نيست ، زمينی كه كافر ذمی از
مسلمانان می‏خرد ، آنچه از طريق غواصی به دست می‏آيد و مازاد عوائد
پاورقی :
. 1 سوره توبه ، آيه . 60

سالانه نيز بايد تخميس شوند و خمس آنها داده شود . خمس در مذهب شيعه‏
بودجه هنگفتی است كه قسمت مهم بودجه يك كشور را می‏تواند تأمين كند .
. 5 كتاب الصوم . صوم يعنی روزه . چنانكه می‏دانيم در حال روزه از
خوردن و آشاميدن ، آميزش جنسی و سر زير آب فرو كردن و غبار غليظ به حلق‏
فرو بردن و برخی چيزهای ديگر بايد اجتناب كرد . هر سال قمری يك ماه‏
يعنی ماه مبارك رمضان بر هر مكلف بالغی كه عذری نداشته باشد واجب است‏
روزه بگيرد . روزه به طور كلی در غير ماه رمضان مستحب است . دو روز در
سال روزه حرام است : عيد فطر و عيد اضحی . بعضی روزها روزه مكروه است‏
مانند روز عاشورا .
. 6 كتاب الاعتكاف . اعتكاف به حسب معنی لغوی يعنی مقيم شدن در يك‏
محل معين . ولی در اصطلاح فقهی عبارت است از نوعی عبادت كه انسان سه‏
روز يا بيشتر در مسجد مقيم می‏شود و پا بيرون نمی‏گذارد و هر سه روز روزه‏
می‏گيرد . اين كار شرائط و احكامی دارد كه در فقه مسطور است . اعتكاف فی‏
حد ذاته مستحب است نه واجب ، ولی اگر انسان آن را شروع كرد و دو روز
گذشت روز سوم واجب می‏شود . اعتكاف بايد در مسجد الحرام يا مسجد النبی‏
يا مسجد كوفه يا مسجد بصره صورت گيرد و حداقل اين است كه در يك مسجد
جامع يك شهر صورت گيرد . اعتكاف در مساجد كوچك جايز نيست . پيغمبر
اكرم دهه آخر رمضان اعتكاف

می‏فرمود .
. 7 كتاب الحج . حج همان عمل معروفی است كه در مكه و اطراف مكه‏
وسيله حجاج انجام می‏شود و معمولا توأم با عمره است . اعمال حج عبارت‏
است از :
احرام در مكه ، وقوف در سرزمين عرفات ، وقوف شبانه در سرزمين مشعر ،
رمی جمرش العقبه ، قربانی ، حلق يا تقصير ، طواف ، نماز طواف ، سعی بين‏
صفا و مروش ، و طواف النساء ، نماز طواف النساء ، رمی جمرات ، بيتوته‏
در منی .
. 8 كتاب العمرش . عمرش نيز نوعی حج كوچك است . ولی معمولا برای حجاج‏
واجب است كه اول عمره را بجا آورند و بعد حج را . اعمال عمرش عبارت‏
است از :
احرام در يكی از ميقاتها ، طواف خانه كعبه ، نماز طواف ، سعی بين صفا
و مروه ، تقصير .
شيخ بهائی برای اينكه اعمال عمره و حج و ترتيب آنها در اذهان طلاب‏
باقی بماند آنها را با رمز حرف اول آنها در يك شعر جمع كرده است و آن‏
اين است :

به اين ترتيب :
الف = احرام
ط = طواف

ر = ركعتين طواف
س = سعی بين صفا و مروه
ت = تقصير
مجموع اينها كلمه " اطرست " را تشكيل می‏دهد كه رمز عمره است . و
باز :
الف = احرام
و = وقوف در عرفات
و = وقوف در مشعرالحرام
الف = افاضه ( يعنی كوچ كردن ) از عرفات و مشعر به سرزمين منا .
ر = رمی جمرش العقبه .
ن = نحر يعنی قربانی .
ح = حلق يعنی تراشيدن سر ، و برای كسی كه حج او حج اول نيست چيدن‏
مقداری مو يا ناخن .
ط = طواف حج .
ر = ركعتين طواف حج .
س = سعی ميان صفا و مروه .
ط = طواف النساء .
ر = ركعتين طواف .
م = مبيت ( يعنی بيتوته ) در منا .
ر = رمی جمرات .
بنابر آنچه ما اعمال حج را شرح داديم مجموع اعمال سيزده تا است ولی در
اين شعر چهارده تا آمده است . سر مطلب اين است كه

شيخ بهائی افاضه از عرفات و مشعر ، يعنی كوچ كردن از آنجا به طرف منا
را عملی مستقل شمرده است ، در صورتی كه عمل مستقل نيست .
. 9 كتاب الجهاد . در اين كتاب مسئله جنگهای اسلامی مطرح است . اسلام‏
دين اجتماعی و مسئوليتهای اجتماعی است . از اين رو جهاد در متن دستورات‏
اسلام قرار گرفته است . جهاد بر دو قسم است : ابتدائی و دفاعی . ازنظر
فقه شيعه جهاد ابتدائی منحصرا زير نظر پيغمبر اكرم يا امام معصوم می‏تواند
صورت گيرد و لاغير . اين چنين جهادی تنها بر مردان واجب است ولی جهاد
دفاعی در همه زمانها بر همه مردم اعم از مرد و زن واجب است .
ايضا جهاد يا داخلی است يا خارجی . اگر گروهی از مردم بر امام مفترض‏
الطاعة مسلمين خروج كنند آنچنانكه خوارج يا اصحاب جمل و اصحاب صفين‏
كردند جهاد با آنها نيز واجب است . در فقه ، احكام جهاد و احكام ذمه‏
يعنی شرائط پذيرفتن غير مسلمان تحت عنوان تابعيت دولت اسلامی ، و
همچنين درباره صلح ميان دولت اسلامی و دولت غير اسلامی به تفصيل بحث‏
می‏شود .
. 10 امر به معروف و نهی از منكر . اسلام به حكم اينكه دين اجتماعی و
مسؤوليتهای اجتماعی است و محيط مناسب را شرط اصلی اجراء برنامه آسمانی‏
و سعادت بخش خود می‏داند يك مسؤوليت مشترك برای عموم به وجود آورده‏
است . همه مردم موظفند كه پاسدار فضيلتها و نيكيها و نابود كننده بديها
و نادرستيها باشند .

پاسداری نيكيها به نام " امر به معروف " و ستيزه گری با بديها " نهی‏
از منكر " ناميده می‏شود . " امر به معروف و نهی از منكر " در فقه‏
اسلامی ، شرائط و مقررات و نظاماتی دارد كه در فقه مسطور است .
تا اينجا ده باب عبادات پايان می‏پذيرد و نوبت عقود می‏رسد .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: